Muzea, będąc instytucjami zaufania publicznego i depozytariuszami pamięci o przeszłości, w swej misji podkreślają podstawowe funkcje: gromadzenie muzealiów, ochronę i zapewnienie im trwałości istnienia, opracowywanie naukowe oraz eksponowanie zarówno ich samych, jak również udostępnianie wiedzy o nich. Jednym z zasadniczych elementów tychże badań – obok zagadnień atrybucyjnych, formalno-stylistycznych, technologicznych etc. – jest historia losów muzealiów, rozpoznanie ich pochodzenia. Dzięki badaniom proweniencyjnym można prześledzić los dzieła – od momentu jego powstania do czasów obecnych. Pozwalają one niekiedy także dopomóc w ustaleniu autora, określeniu czasu powstania, w wypadku dzieł sztuki rozpoznaniu sceny czy identyfikacji ukazanej postaci. Długa, dobrze udokumentowana historia zabytków podnosi ich wartość, budzi szacunek i zaufanie społeczne wobec sprawującego nad nimi pieczę muzeum.
Nie zawsze jednak można ustalić losy zabytków. Nie sprzyjały temu wydarzenia minionego stulecia wstrząsanego rewolucjami i wojnami, zmianami granic, wysiedleniami i przesiedleniami ludności, grabieżami i wywłaszczeniami, przejmowaniem majątków oraz zagładą narodów. Te okrutne wydarzenia skutkowały nie tylko śmiercią i przemieszczeniem ludzi, ale powodowały także przemieszczenia, rozproszenia i straty dzieł sztuki zarówno podczas działań wojennych, jak i w czasie opresji okupacji lub przemarszy wrogich czy sojuszniczych wojsk.
Od kilkunastu lat w Europie prowadzone są z dużą intensywnością – służące wyjaśnieniu pochodzenia muzealiów – badania proweniencyjne, które owocują nie tylko konferencjami, służącymi wymianie poglądów i rozwiązywaniu często skomplikowanych problemów, licznymi publikacjami zarówno naukowymi, jak i instruktażowymi, ułatwiającymi tę trudną, wymagającą rzetelności pracę muzealną, ale także przede wszystkim publikowanymi tradycyjnie listami bądź udostępnianymi w sieci internetowej bazami muzealiów o niejasnej proweniencji. Również w Polsce zaczęły pojawiać się podobne inicjatywy, zrazu oddolne wychodzące od historyków sztuki i muzealników (m.in. Komisji Muzeów Stowarzyszenia Historyków Sztuki), później usankcjonowane powołaniem przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego grupy ekspertów. W październiku 2009 r. powołany został przy Departamencie Dziedzictwa Kulturowego w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego Zespół ekspertów do spraw badań proweniencyjnych w muzeach polskich w zakresie mienia pożydowskiego.
Pierwszy etap prac zespół zakończył w końcu 2010 r. opracowaniem przewodnika pt. Wskazówki do badań proweniencyjnych muzealiów pod kątem ich ewentualnego pochodzenia z własności żydowskiej, który ma służyć pomocą w prowadzonych badaniach – sprawdzaniu ewentualności pochodzenia muzealiów z mienia zrabowanego Żydom przez Niemców. Obecnie udostępnia go do wykorzystania przez zainteresowane muzea lub ich organizatorów Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów w jubileuszowym tomie „Muzealnictwa” nr 53 za rok 2012, poświęconym tej tematyce.
Materiały do pobrania:
- Wskazówki do badań proweniencyjnych muzealiów pod kątem ich ewentualnego pochodzenia z własności żydowskiej – artykuł z „Muzealnictwa” 53’2012
- Zasady Konferencji Waszyngtońskiej na temat dzieł sztuki skonfiskowanych przez nazistów, 3 grudnia 1998
- Rezolucja nr 1205 Rady Europy i Zgromadzenia Parlamentarnego na temat zagrabionych dóbr kultury, 4 listopada 1999